Bunu “Azadinform”a ölkə başçısının pensiya təyinatı sistemində islahatlarla bağlı konsepsiya layihəsinin hazırlanması haqda sərəncamını şərh edərkən iqtisadçı-ekspert Rövşən Ağayev deyib. Onun sözlərinə görə, hökumət islahatların birinci mərhələsində qarşıya qoyulan öhdəliklərə əməl edib:

“Azərbaycanda əmək müqaviləsi əsasında işləyənlərin hamısının fərdi uçot sistemi qurulub. Onların pensiyaya çıxan anda lazım olacaq məlumat bazası yaradıldı, sosial sığorta şəhadətnaməsi sistemi quruldu və hər bir kəsə sosial sığorta şəhadətnaməsi verildi. Artıq hər bir işləyən şəxsin sığorta kodu var və ödədiyi vəsaitlər fərdi hesabında yığılır. İkinci mərhələdə əsas hədəf artıq pensiya sisteminin dünya təcrübəsində qəbul olunmuş elementlərinin yaradılması idi. Söhbət pensiyanın baza, sığorta və yığım hissəsinin ayrılması məsələsindən gedir.

Hökumət bu məsələyə də xeyli dərəcədə nail olub. Bilirsiniz ki, artıq bizdə pensiyanın baza hissəsi hökumətin birbaşa vətəndaşlara verdiyi minimum təminatdır və hər bir halda bu məbləğ vətəndaşa təyin olunacaq. Təbii ki, müəyyən sığorta stajı olan, pensiya hüququ qazanmış adamlar. İkincisi pillə sığorta hissəsi idi ki, vətəndaşın ödədiyi sığorta haqqına uyğun olaraq ona sığorta hissəsi müəyyənləşir. Bu da qanunvericiliklə yeni yaranan mexanizmə görə mövcud sığorta ödənişlərinə uyğun olaraq vətəndaşa verilməli olan pensiyanın məbləğini ifadə edir. Üçüncü isə yığım komponenti məsələsi idi ki, artıq sığortadan artan hissə vətəndaşın yığım kapitalına yönəldilməlidir. Bu halda vətəndaş dünyasını dəyişdikdən sonra yığılmış vəsaitlər onun varislərinə ötürülür”.

R.Ağayevin sözlərinə görə, sovet dövrü zamanı, sovet sisteminin dağıldığı illərdə və sonrakı illərdə pensiyaya çıxan vətəndaşlara pensiyaların hesablanması sistemi fərqli olduğundan ciddi uyğunsuzluqlar yaranmışdı: “Məsələn, sovet dövründə pensiyaya çıxan və 40 il stajı olan müəllimin pensiyası sonrakı illərdə pensiyaya çıxan və 40 il stajı olan müəllimin pensiyası ilə fərqlənirdi. Hökumət bu fərqləri aradan qaldırmaq üçün vahid hesablama sisteminə keçdi. Bilirsiniz ki, 2006-cı il yanvarın 1-nə qədər pensiyaya çıxan insanların pensiyaları yenidən hesablandı və bu fərqi aradan qaldırdı. Amma pensiya sistemindəki problemlər bununla bitmir və hökumət də bunu görür, addımlar atmağa hazırlaşır. Fikrimcə, yeni konsepsiyada yerdə qalan problemlərin həlli nəzərdə tutulacaq”.

Yerdə qalan problemlərə gəldikdə, ekspert bildirir ki, burada ilk növbədə söhbət sığorta məbləğinin optimallaşdırılmasından gedir: “Bunu rəsmilər özləri də açıqlayıblar. Məsələ ondadır ki, bu gün Azərbaycanda mövcud qanunvericiliyə görə sığorta ödənişlərinin 22-3 faiz nisbətinə olmaqla əsas hissəsi işəgötürənin üzərindədir. Sosial sığortanın işçinin gələcəyinin sığortası olmasını nəzərə aldıqda, yükün daha çox işəgötürənin üzərinə qoymaq nə sosial ədalət, nə də iqtisadi səmərəlilik baxımından doğru deyil. İşəgötürən işçinin xəstəliyini, qocalığını sığorta edə bilər, amma bunun 90 faiz onun üzərinə qoyulması normal deyil. Dünya praktikasına nəzər saldıqda aydın olur ki, son illərdə bu, aradan qalxıb. İstər qonşu Türkiyədə, istər inkişaf etmiş ölkələrdə sığorta yükü işçi ilə işəgötürən arasında bərabər bölünür. Düşünürəm ki, hökumət bu addıma gedəcək. Bunun bir üstün cəhəti də əməyin leqallaşdırılmasında oynayacağı roldur. Bir sıra hallarda işəgötürənlər işçini leqallaşdırmaqdan məhz bu səbəbdən yayınırlar. O baxımdan düşünürəm ki, buna getmək vacibdir”.

R.Ağayevin sözlərinə görə, hökumətin hələlik nail ola bilmədiyi məsələlərdən biri də kapital yığımı məsələsidir: “Çox təəssüf ki, bundan öncə bu, nəzərdə tutulsa da, gərəkən qanunvericilik işlənmədi və məsələ açıq qaldı. Çünki yığım hissənin işləməməyi pensiyaya çıxacaq adamları ədalətsizliklə üzləşdirir. Məsələ ondadır ki, bu gün pensiya hesablayarkən hökumət toplanan əməkhaqqı fondunu 50 faizə vurur və həmin 50 faizin 25 faizini sığorta haqqı kimi uçota alır. Halbuki kapital yığım hissəsi tətbiq olunacağı halda əməkhaqqının daha yüksək faizə vurulması lazım gələcək. Bu baxımdan da mən düşünürəm ki, hökumətin atmalı olduğu vacib məsələlərdən biri kapital yığımının tətbiqi olmalıdır”. 

Digər vacib bir məsələ, ekspertin fikrincə, gələcəkdə hər kəsin pensiya almaq hüququ qazanmasını təmin etmək üçün qeyri-leqal məşğulluğun leqallaşdırılması olmalıdır: “Bildiyiniz kimi, Azərbaycanda 4,3 milyon nəfər işçinin cəmi ¼-i sosial sığorta uçotuna düşür. Hökumət özü də bunu etiraf edir. Bu, o deməkdir ki, cəmi 1,4 milyon adamın pensiyaya çıxmaq hüququ tam təmin olunur. Çünki əməyi leqal olmayan, əmək müqaviləsi bağlamayan və əməkhaqqından sosial sığorta ayrılmayan adamın təbii ki, fərdi uçot sistemində adı olmur, deməli o, sabah pensiya hüququ qazana bilməyəcək. O baxımdan, fikrimcə, hökumətin pensiya islahatı istiqamətində atdığı addımlardan biri də əməyin leqallaşdırılması olmalıdır. Ümumiyyətlə, keçmiş sovet ölkələri arasında ən çox qeyri-leqal əmək Azərbaycanda mövcuddur. Bu göstəriciyə görə, Azərbaycan MDB ölkələrində Tacikistanla müqayisə olunur. 

Rəsmi açıqlamalarda olmasa da, mənim yanaşmam ondan ibarətdir ki, hökumət sosial sığorta sisteminin tətbiqinə diferensial yanaşmalıdır. Söhbət ondan gedir ki, bu gün Azərbaycanda kənd təsərrüfatı işçilərinin 95 faizi ailə təsərrüfatlarında çalışır. Onlar ancaq torpağa görə sosial sığorta uçotuna durmalıdırlar. Mövcud qanunvericiliyə əsasən bizdə torpağın kateqoriyalarına görə çox aşağı sosial sığorta ödənişi nəzərdə tutulur. Onu da qeyd edim ki, hazırda torpağa görə sosial sığorta haqqı ödənilmir. Amma ödənilsə belə, o qədər simvolik məbləğdir ki, o məbləğlərlə insanların pensiyaya çıxanda alacaqları qəpik-quruşla hesablana bilər. Ona görə də bir çox ölkələrdə kənd təsərrüfatı işçilərinə diferensial yanaşma tətbiq olunur, xüsusi bir mexanizm işlənir ki, kənd təsərrüfatı sahəsində çalışanların gələcəkdə pensiyaları ciddi fərqlənməsin. Bu, həm də kənd təsərrüfatında çalışmağa stimul yaradır”.